کاربردهای صنعتی یا تاسیسات راهبردی بعد از فرایند صنعتی شدن شهرها ،درصدی زیادی از کاربرهای شهری را اگاهانه و یا نا آگاهانه به خود اختصاص داده اند . در صورت وقوع حوادث وسوانح عواقبی مانند انفجار ،اتش سوزی ،و حوادث مرتبط دیگری را با کاربری های همجوار ایجاد کرده و باعث افزایش دامنه تخریب شهری و تلفات انسانی میشود به ویژه که این کاربری با منازل مسکونی ،بیمارستان ها ،مدارس و… نیز همجواری داشته باشد و ممکن است با معرفی خطرهای جدیدتر و به خطر انداختن عناصر متعدد محیط زیستی حتی ماهیت وجودی انسان را بصورت تحدیدی جدی به مخاطره بیندازد. با توجه به اینکه مخازن ذخیره سازی نفت ،گاز پتروشیمی از زیر ساخت های مهم و اساسی به شمار می رود و همچنین بدلیل مخاطرات فراوان و فراگیر ان بر محیط زیست این صنعت همواره کانون توجه متخصصان و دست اندرکاران ایمنی و محیط زیست بوده است.
مخازن ذخیره سازی نفت یکی از مهم ترین تاسیسات صنعتی است که همواره در معرض ریسک ،انتشار مواد سمی و آتش سوزی و انفجار است که در این میان اتش سوزی رایج ترین و انفجار به جهت مرگ و میری که به دنبال دارد مهم ترین ریسک در مخازن ذخیره سازی نفت و فراورده های نفتی است .در دنیا مطالعات زیادی در زمینه حوادث رخ داده .در مخازن ذخیره سازی و فراورده ای جانبی ان صورت گرفته است و مطالعه ۲۴۲حادثه در بین سال های ۱۹۶۰ تا ۲۰۰۳در مخازن ذخیره سازی نشان میدهد که ۷۴%از حوادث در پالایشگاه های پتروشیمی ،ترمینال ها و مخازن نفتی به وقوع پیوسته است که ۸۵%از این حوادث اتش سوزی و انفجار بوده است .
علل ایجاد ریسک در این دست از صنایع تحت تاثیر سه عامل خطای انسانی ،خرابی تجهیزات و سایر عوامل طبیعی و اقدامات عمدی و تروریستی مطرح پس از بررسی سوابق حوادث ایجاد شده در چند صنعت شیمیایی خرابی تجهیزات را مهم ترین علل ایجاد مخاطرات بر شمرده و علت ان را عدم برنامه ریزی و زمان بندی مناسب برای تامین تجهیزات و صرفه جویی در هزینه ها میداند.
انبار مرکزی شرکت بخش فراورده های نفتی یزد با مساحت حدود ۴۰ هکتار در غرب یزد و در محدوده پرتردد شهر و در مجاورت با منازل مسکونی واقع شده است .در این انبار در مجموع سالانه حدود ۵۰۷میلیون لیتر بنزین و ۳۱ میلیون لیتر نفت سفید و ۹۶۰ میلیون لیتر گازوئیل از طریق خط لوله و ۵۹۰ میلیون لیتر نفت کوره از طریق نفت کش ها دریافت و در ۱۳مخزن ذخیره سازی میشود.
براساس ضوابط وزارت نفت در ایران حریم انبار نفت با ۳۵متر در نظر گرفته شده است و این در حالی است که با توجه به میزان تراکم جمعیت در اطراف انبار نفت به طور تقریبی ۱۴۰نفر در هکتار است که همین امر نیروی ریسک انبار نفت را در این منطقه بالا میبرد .در این حریم تعداد۷۰تقریبا منزل مسکونی و یک مسجد قرار گرفته و داخل زون خطر قرار داشته و نیز کاربری هایی مثل مراکز صنعتی ،مدارس،مساجد و مراکز بهداشتی درمانی و منازل مسکونی وجود دارد که در صورت وقوع حادثه خطر ساز هستند و نیز به دلیل انتشار بخارات سمی حاصل از فراورده های نفتی به تدریج موجب الودگی های زیست محیطی مخرب و نیز به خطر افتادن سلامت شهروندان مجاور انبار میگردد.
عرض خیابان مجاور انبار نفت (خیابان رسالت) بسیار کم (حدود ۱۶متر )است که در موقع ایجاد حادثه میتواند بسیار بحران ساز باشد (بدلیل اختلال در تردد و مسدود شدن مسیر)وحتی خطر تردد تریلرتانکرها در منطقه مرکز شهر میتواند حادثه ساز باشد ودر نتیجه یکی از نقاط پر ریسک در انبار نفت به شمار می اید ودر این مطالعه به عنوان مسیر بحرانی تعریف شد . بر اساس قانون و مقررات راه در ایران حریم ساخت و ساز مجاور راه اهن ۱۰۰ متر در نظر گرفته شده است که در حال حاضر فاصله انبار نفت تا راه اهن بسیار کمتر از حد قانونی است و از این نظر انبار نفت در داخل حریم قانونی خطوط راه اهن قرار گرفته است .
با توجه به اینکه فاصله انبار نفت تا نزدیکترین پارک حدود ۶۴۰/۰ کیلومتر و تا نزدیکترین منطقه تحت مدیریت اداره حفاظت زیست استان یزد حدود ۹۵/۱۹ کیلومتر است بنابراین در صورت اتش سوزی عملا بر روی این مناطق تاثیری نخواهد داشت با توجه به اینکه یزد ازشهر های باستانی و تاریخی ایران است بنابراین در این مطالعه موقعیت قرارگیری ۱۴ تا از مهم ترین بناهای تاریخی یزد به لحاظ تاثیر پذیری از انبار نفت در صورت اتش سوزی به علت فاصله انبار نفت تا نزدیکترین بنا حدود ۳/۲۱کیلومتر است که بعید بنظر می رسد در صورت اتش سوزی شعاع گسترش ان به این مناطق برسد.
با توجه به نتایج ارزیابی ریسک و تعیین سطوح ان در مخازن۱۲ ریسک شناسایی شد که خرابی سیستم ، حملات تروریستی و زلزله به عنوان مهم ترین علل ریسک اتش سوزی شناسایی شد و در قسمت خطوط انتقال ۵ ریسک شناسایی و ارزیابی شده است . حملات تروریستی و اقدامات عمدی در رده ریسک های غیر قابل قبول قرار گرفت و در قسمت سکوهای بارگیری ۱۰ ریسک شناسایی و ارزیابی شد .
خرابی سیستم و حملات تروریستی عمدی در رده ریسک های سطح بالا قرار گرفته ،همچنین در قسمت مخازن خرابی تجهیزات ، مهم ترین عامل ایجاد ریسک ارزیابی شد و خطای انسانی و سایر عوامل در رده های بعدی قرار گرفت ،در قسمت خطوط انتقال خطای انسانی و سایر عوامل مهم ترین عامل خرابی تجهیزات عامل دوم ایجاد ریسک ارزیابی گردید.
باتوجه به اینکه مناطق مسکونی در حریم ۳۵متری قرار گرفته اند و با توجه به نامناسب بودن خیابان مجاور انبار نفت همین امر قدرت ریسک را به خصوص در شرایط بحرانی افزایش می دهد و از لحاظ قانونی نیز انبار نفت در حریم راه ،راه اهن قرار دارد .
بکار گیری اصول پدافند غیر عامل به عنوان راه کاری جهت کاهش خطر پذیری در برابر خطر های مختلف و افزایش کارایی پس از وقوع خطر است که باید در سطوح مختلف برنامه ریزی منطقه ای ،شهر سازی و معماری مورد توجه قرار گیرد .تدابیر پدافند غیر عامل در معماری و شهر سازی میتواند علاوه بر کاهش خسارت تهدیدات انسان ساز برای کاهش خطر پذیری در برابر انواع خطرات نیز مفید واقع شود .
هر چند لزوم اجرای پروژه های پدافند غیر عامل هوایی بطور همزمان در مراکز عملیاتی موجود صنعت نفت جهت حداکثر امادگی و فراگیریی برای پدافند غیر عامل تمامی تاسیسات گوناگون و متعدد بنظر می رسد . ولی چون اجرای این امر سرمایه گذاری قابل ملاحظه ایر را می طلبد و به علت محدودیت منابع مالی بخش دولتی عملی نخواهد بود،لذا باید سعی شود، با توجه به اهمیت نسبی تاسیسات ،پدافند غیرعامل انها به تدریج به صورت اولویت بندی قابل توجیهی با سرمایه گذاری و همکاری بخش خصوصی به مرحله اجرا گذاشته شوند.
در اجرای پروژه های پدافند غیر عامل هوایی ایمن سازی مراکز موجود ذخیره سازی نفت خام صادراتی ،گاز مایع ،میعنات گازی،فراورده های نفتی و محصولات پتروشیمی و در صورت لزوم احداث تاسیسات جدید ذخیره سازی این نوع محصولات با ایمنی قابل اعتماد در مقابل حملات تروریستی و پراکندگی در پدافند غیرقابل به معنی ایجاد تاسیسات در مکان های دور از هم و همچنین احداث واحدهای هر مجتمع صنعتی و انبارهای ذخیره سازی به فاصله مناسب از یکدیگر.